"Osvježilo" - termin kojim su hiljade pristalica prosrpskih partija označavale poraz Demokratske partije socijalsta Mila Đukanovića na izborima 30. avgusta 2020.
Ta partija vladala je gotovo tri decenije tokom kojih je Crna Gora obnovila državnost, ušla u NATO i postala kandidat za članstvo u Evropskoj uniji (EU). Uz to njeno vladanje je percipirano kao koruptivno, povezano sa kriminalnim strukturama, partitokratsko ...
Bila je to prva smjena vlasti od uvođenja višepartizma u Crnoj Gori.
Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori (SPC), koja je bila u sukobu sa Đukanovićevom partijom, presudno je uticala na rezultat izbora i tijesnu pobjedu proruskog i prosrpskog Demokratskog fronta, Demokrata i Građanskog pokreta URA.
Za ovih pet godina promijenile su se tri vlade.
Sve su se zalagale za raskid sa korupcijom, partijskim zapošljavanjem i partitokratijom iz vremena DPS-a, za vraćanje SPC vlasništva nad crkvama i manastirima koje je DPS pokušala da ograniči, jačanje institucija, ubrzanje puta ka EU, borbu protiv kriminala...
Koliko su od obećanog ispunile?
Vlade: od 'apostolske' do najglomaznije
Prva vlada, Zdravka Krivokapića, pokušala je to ostvariti ekspertskom sastavom, druga Dritana Abazovića fokusom na borbu protiv mafije i šverca cigara dok je treća, Milojka Spajića, prioritet dala ekonomiji i standardu građana.
Krivokapća Vlada je dogovarana u manastiru Ostrogu SPC - premijer je ministre zvao apostolima. U njoj nije bilo predstavnika stranaka. Formalno je smijenjena zbog zastoja u reformama a suštinski zbog interesa partija da zauzmu pozicije u vladi.
Druga Abazovićeva, formirana uz manjinsku podršku DPS-a, pala je nakon što je premijer potpisao Temeljni ugovor sa SPC, zbog čega mu je Đukanovićeva partija uskratila povjerenje.
Tek u trećoj Vladi premijera Milojka Spajića, partije pobjednice Demokratskog fronta i Demokrate dobile su značajan broj resora, dok je URA "ispala iz kombinacije". Premijer je obećao da ce se fokusirati na ekonomiju, standard i evropske integracije.
Njegova Vlada, najveća je u istoriji, sa 32 člana koji su iz 8 partija različitih ideologija.
U njoj dominiraju ministri iz prosrpskih stranaka bliskih politici zvaničnog Beograda.
EU integracije: forsirani napredak
Ambicije Spajićeve Vlade su zatvaranje pregovaračkih poglavlja do kraja 2026, i članstvo u Evropskoj uniji (EU) do kraja 2028.
Iako je pregovore počela prije 13 godina, trenutno je zatvoreno tek 7 od 33 poglavlja. Od tih sedam, četiri poglavlja su zatvorena u mandatu ove vlade, a tri u vrijeme DPS vlasti.
EU snažno podržava Crnu Goru u procesu pridruživanja iako u izvještajima uz pohvale ukazuje na korupciju, slabu vladavinu prava i političku nestabilnost.
Podrška je i finansijska - u maju je Podgorici stiglo 27 miliona eura iz Plana rasta EU za zemlje regiona a do 2027. može dobiti do 383 miliona ukoliko bude napredovala u reformama.
No prva redovna tranša iz Plana rasta stigla je umanjena, od očekivanih 18 miliona stiglo je 10,2 jer zacrtani reformski koraci nijesu u potpunosti ispunjeni.
Vlada je ispunila manje od dvije trećine obaveza iz Programa pristupanja EU planiranih za prvu polovinu ove godine.
Spoljna politika: balans između EU, Srbije, Rusije, Kine
Spoljna politika Crne Gore zvanično je proevropska i proatlantska.
U praksi potezi značajnog dijela vlasti- koji je protiv NATO-a, za povlaćenje priznanja Kosova i ukidanje sankcija Rusiji - komplikuje državni kurs.
U posljednjih pet godina, Crna Gora je primila šest zvaničnih protestnih nota: četiri od Hrvatske i dvije od Bosne i Hercegovine. Tri zvaničnika iz redova Demokratskog fronta i Demokrata su u Hrvatskoj proglašeni nepoželjnim.
Zbog pogoršanja odnosa, Hrvatska je Crnoj Gori blokirala zatvaranje poglavlja 31 - spoljna i bezbjednosna politika.
Iako je osudila agresiju Rusije na Ukrajinu i implementirala evropske sankcije, u Skupštini je više od devet mjeseci čekala odluka da crnogorski instruktori obučavaju ukrajinske vojnike u okviru misije vojne pomoći EU.
Šef parlamenta je lider proruskog i prosrpskog DF, Andrija Mandić.
Crna Gora je 2021. odbila da pošalje vojnike u misiju KFOR-a na Kosovo, pod pritiskom vladajućeg DF-a, koji je tu mogućnost nazvao "najvećom sramotom crnogorske vojske" jer je, po njima, Kosovo sastavni dio Srbije.
Od promjene vlasti vidljivije je i prisustvo Kine kroz kulturne centre, stipendije i studentske razmjene. I pored problema sa gradnjom dijela autoputa, Crna Gora je otvorena za dalje kineske investicije u tom projektu.
Najnovija saradnja državnog Univerziteta s kineskim Nacionalnim superračunarskim centrom i kompanijama pod sankcijama SAD-a -u oblasti kriptografije, vještačke inteligencije i sajber bezbjednosti - izazivala je zabrinutost Stejt dipartmenta.
Ekonomija: Porasle plate i cijene, investicija nema
U poslednjih pet godina zabilježen je značajan rast plata ali i inflacije, posebno u 2022. Javni dug je ostao visok, a država je nastavila sa zaduživanjem.
Prosječna plata je 2020. godine bila -520 eura a 2025. skoro duplo veća 1.000 eura.
Inflacija je prije pet godina, zbog kovida bila negativna -0,3 odsto, 2022. je bila 13 a ove godine 4,2 odsto.
Kako bi povećala plate, Vlada je preusmjerila doprinose iz penzijskog fonda na neto plate.
Iako je iznos javnog duga za ovih 5 godina simbolično porastao sa 4.409 na 4.508 milijardi njegov udeo u bruto domaćem proizvodu (BDP) značajno je smanjen, sa 105 na 57 odsto što ukazuje na poboljšanje fiskalne discipline.
Od ukupnog javog duga spoljni čini oko 90,7 odsto. Nešto preko 13 odsto javnog duga je prema kineskoj Exim banci za autoput.
A na BDP sa oko 25 posto utiče turizam koji je posljednje dvije godine u padu. U odnosu na 2020. broj noćenja je pao za 6 posto.
I dok turizam pada, broj zaposlenih u javnom sektoru - raste.
Za pet godina uvećan je za najmanje 11 hiljada zaposlenih.
Većina ulaganja u Crnoj Gori poslednjih 5 godina su u nekretnine, dok ih u proizvodnju i infrastrukturu praktično nema. Investicija iz zapadnih zemalja nema a glavni strani investitori su iz Srbije, Turske i Rusije - uglavnom kroz kupovinu nekretnina.
U premijera Spajić, prema istraživanju IPSOSA iz avgusta ove godine povjerenje ima 9 odsto građana, uglavnom zbog neispunjenih obećanja, poput onih o izgradnji mreže autoputeva, naselja Velje Brdo sa 20.000 stanova do 2026. i slično.
Klerikalizam: Dominacija Srpske pravoslavne crkve
Tokom proteklih pet godina Srpska pravoslavna crkva je najuticajniji nedržavni faktor u Crnoj Gori. To je dovelo do značajne klerikalizacije društva i države, koja je po Ustavu sekularna.
U njenoj režiji je dogovarana prva Vlada nakon izbora 2020.
Temeljni ugovor sa državom iz 2022. joj je omogućio da se uknjiži kao vlasnik gotovo svih crkva i manastira u Crnoj Gori, dajući joj eksteritorijalnost - državne službe bezbjednosti ne mogu ući u objekte SPC bez njenog odobrenja.
Po novom prostornom planu, iz avgusta ove godine, SPC će samo na teriritoriji Podgorice gaditi još 18 vjerskih objekata.
Sva istraživanja poslednjih godina pokazuju da građani najviše vjeruje SPC. Prema prošlogodišnjem istraživanju CEDEM-a, čak 51 posto.
Nakon izbora 2020, osim u politici, kadrovi bliski SPC postavljeni su za direktore gotovo svih škola i vrtića, kulturnih institucija, biblioteka, muzeja, pozorišta...
SPC je otvorila vjerske škole uz milionsku pomoć države a u kulturnom prostoru dominiraju narativi bliski crkvenim vrijednostima.
Na udaru državni i kulturni identitet
SPC ne priznaje crnogorsku naciju i jezik - i sve što prističe iz toga. Crnogorce smatraju dijelom srpskog nacionalnog korpusa a jezik i kulturu srpskim.
Aktivno utiče i na interpretaciju istorije - od isticanja istorijske uloge Rusije u Crnoj Gori do proglašavanja junakom Pavla Đurišića, zločinca iz Drugog svjetskog rata koji je sarađivao sa nacistima.
Iako je veličanje nacista zakonom zabranjeno, postavljeni pa uklonjeni spomenik Đurišiću trenutno je smješten u beranskom manastiru SPC.
SPC ne priznaje ni da se u Srebrenici desio genocid, ni Kosovo kao državu.
Na istom fonu su stavovi, vrijednosti i potezi partija vlasti, bliskih crkvi.
Predsjednik Skupštine Andrija Mandić afirmisao srpski identitet kroz novi logo parlamenta, postavljanjem srpske zastave u svoj kabinet.
U većini opština u Crnoj Gori tokom državnih praznika dominiraju srpske zastave.
Najveće državno priznanje, Trinaestojulsku nagradu, ove godine je dobio Bećir Vuković, književnik koji negira postojanje crnogorske nacije i kulture.
Slična dominacija je i u medijima. Četiri od pet televizija sa nacionalnom frekvencijom u Crnoj Gori imaju vlasnike iz Srbije - jedini izuzetak je Javni servis, koji, pak ima dominatno prosrpski uređivački kadar.
Srpski narativ se favorizuje i kroz masovno mijenjanje latiničnog pisma ćirilićnim, od natpisa na policijskim automobilima, do logoa i državnih institucija.
Potom kroz knjige koje se promovišu u nacionalnim bibliotekama, kulturnim projektima do murala koji krase fasade pojedinih zgrada po Crnoj Gori sa likom mitropolita SPC.
Umjesto 'osvježenja', produbljene nacionalne podjele
Ove politike su umjesto obećanog 'osveježenja', rezultirale dodatnim tenzijama, povremenim konfliktima i protestima ...
Crnogorsko društvo je skoro dvije decenije (od referenduma za nezavisnost 2006), duboko podijeljeno, na dio koji želi manje-više čvrstu zajednicu sa Srbijom i na pristalice nezavisne Crne Gore.
U Crnoj Gori živi 41,1 odsto Crnogorca i 32,9 odsto Srba, rezultati su popisa iz 2023. U odnosu na prethodni iz 2011, za četiri posto je povećan broj Srba a smanjen Crnogorca.
Popisu je prethodila kampanja prosrpskih i proruskih snaga i medija, uključujući i patrijarha SPC Porfirija, koji su pozivali građane da se izjasne kao Srbi.