Kina na Zapadnom Balkanu djeluje kroz kombinaciju ekonomske moći i rastućeg kulturno-medijskog uticaja, dok su infrastrukturni projekti glavna ulazna tačka prisustva u regionu, ocijenjeno je u analizi Digitalnog forenzičkog centra (DFC).
U analizi, predstavljenoj 3. juna u Podgorici, se naglašava da Peking koristi smanjenu angažovanost zapadnih partnera za jačanje svog prisustva, kroz ulaganja u infrastrukturu, medije, kulturu...
Infrastrukturni projekti su, dodaje se, često su praćeni netransparentnim procedurama i potencijalnom korupcijom.
"Jeftinija ponuda usluga u odnosu na američke ili evropske konkurente, obezbjeđuje saradnju sa državama regiona. U tom smislu, Zapadni Balkan predstavlja odskočnu dasku i most za širenje kineskih investicija i ekonomskog prisustva Evropi", kazao je analitičar DFC-a Marko Banović.
Na globalnom planu, Kina, iako formalno neutralna strana u ratu u Ukrajini, pruža podršku Rusiji.
"Time uspijeva da očuva strateško partnerstvo s Moskvom, a istovremeno štiti svoje ekonomske interese u Evropi", ocjenjuje Banović.
Dodaje se da putem inicijativa kao što su "Pojas i put", i sve snažnijeg angažmana u okviru BRIKS-a, Kina aktivno radi na postavljanju temelja novog poretka u kojoj bi njen politički i ekonomski model imao istaknutu ulogu.
Kina u Srbiji kao strateški partner
U analizi DFC-a se konstatuje da je Srbija jedno od ključnih uporišta kineskog uticaja u Evropi.
Saradnja sa Kinom ojačana je dolaskom Srpske napredne stranke i Aleksandra Vučića na vlast, a od 2024. Kina je postala ključni politički i ekonomski saveznik Srbije, smatra Banović.
Naime, u prvoj polovini 2024. godine Kina je bila drugi najveći investitor u Srbiji, odmah nakon EU, s gotovo trećinom ukupnih direktnih investicija. U Srbiji posluje 1.560 firmi s kineskim kapitalom, koje zapošljavaju oko 20.600 radnika.
Kina je najveći spoljnotrgovinski partner Srbije, sa ukupnom razmjenom od 5,7 milijardi eura, od čega je uvoz 5,13 milijardi.
Sporazum o slobodnoj trgovini od jula 2024, obuhvata više od 20.000 proizvoda, od kojih će 90 odsto biti oslobođeno carina.
Od 2012. do 2021. identifikovan je najmanje 61 projekat ukupne vrijednosti 18,7 milijardi eura, koje realizuju kineske kompanije.
Kineske firme su dodatno uložile oko 2 milijarde eura, dok je kineska Eksim banka odobrila kredite vrijedne 5,7 milijardi.
Politički, Kina ne priznaje nezavisnost Kosova, dok Srbija podržava politiku "jedne Kine", podsjeća Banović:
"Kineski uticaj se u Srbiji promoviše kao pobjednički model za obje strane bez političkih uslovljavanja, što je suprotno pristupu EU, koja insistira na vladavini prava i reformama".
"Srbija deklarativno teži EU integracijama, dok intenzivno jača veze sa Kinom i Rusijom", kaže se u analizi.
Kineski uticaj se reflektuje i na zakonodavni okvir.
Naime, srpske vlasti su mijenjale zakone kako bi pogodovali kineskim investitorima, uključujući Zakon o radu i zakon o posebnim postupcima.
Kineske kompanije često posluju po kineskim pravilima, a projekte prate netransparentne procedure i potencijalna korupcija.
Kina je Srbiji prodala dronove i protivvazdušni sistem FK-3, i time proširila plasman oružja van svog tradicionalnog tržišta.
Kina i Crna Gora
Crna Gora i Kina imaju dobre političke odnose, kako kroz bilateralnu saradnju, tako i u okviru Inicijative Pojas i put.
Za razliku od Rusije, kineski pristup Crnoj Gori nije usmjeren na direktno političko miješanje, što se ogleda i kroz podršku Pekinga članstvu Crne Gore u EU.
"Dok se EU fokusira na pravnu i institucionalnu reformu, kineski angažman se ogleda kroz saradnju sa konkretnim državnim institucijama, u infrastrukturnim projektima i finansijama. Saradnja uključuje razmjenu zvaničnih posjeta, studijska putovanja i učešće kineskih kompanija na crnogorskom tržištu".
Iako Kina još nije najveći investitor u Crnoj Gori, značajno učestvuje kao kreditor i izvođač radova.
Najznačajniji primjer je kredit od gotovo milijardu dolara koji je crnogorska vlada 2014. godine uzela od kineske Exim banke za izgradnju prve dionice autoputa Bar–Boljare, koju je izvodila kineska kompanija CRBC.
Osim autoputa, Kina je uključena i u druge projekte, poput ekološke rekonstrukcije Termoelektrane Pljevlja i vjetroelektrane na Možuri.
Mnogi kineski projekti su netransparentni i često imaju negativan uticaj na životnu sredinu.
Kineska prisutnost u Crnoj Gori, iako ekonomski najizraženija u infrastrukturnom sektoru, ima i šire dimenzije.
Kroz razvoj kulturnih i obrazovnih programa, razmjenu studenata, kao i prisustvo medijskih sadržaja koji promovišu kinesku perspektivu, Peking gradi meki uticaj koji sve više oblikuje javni diskurs i političku orijentaciju dijela crnogorskog društva.
Istraživanje DFC-a iz maja 2024. pokazalo je da 33.8 odsto građana smatra da Kina ima veliki uticaj u Crnoj Gori, dok 63.2 odsto smatra da je taj uticaj pozitivan.
Kina jača uticaj i u Bosni i Hercegovini
Kineski angažman u Bosni i Hercegovini, naročito u bh. entitetu Republika Srpska, raste kroz trgovinu, obrazovanje, medije i diplomatske odnose.
Iako se saradnja prikazuje kao ekonomska i kulturna, u pozadini se krije sve veći politički uticaj Pekinga, koji može uticati na unutrašnje procese u zemlji, kaže se u analizi.
Kaže se da su diplomatske aktivnosti intenzivirane, uključujući posjetu specijalnog izaslanika kineske vlade za evropska pitanja, Vu Hongboa, jula 2023. godine.
Fokus je bio na saradnji u okviru inicijative Pojas i put i evropskoj bezbjednosnoj arhitekturi.
"U novembru iste godine, predsjednik bh. entiteta RS Milorad Dodik razgovarao je sa kineskim ambasadorom Ji Pingom o političkoj situaciji i Dejtonskom sporazumu, čime se Kina direktno uključila u unutrašnja pitanja BiH".
Kina i Rusija su 2021. godine pokušale da preko UN-a zatvore Kancelariju visokog predstavnika (OHR), ali rezolucija nije prošla.
Kina i Sjeverna Makedonija
Kineski angažman u Sjevernoj Makedoniji obuhvata trgovinu, obrazovanje, medije i diplomatiju, pri čemu se, uz naizgled obostrano korisne odnose, pojavljuju obrasci potencijalno malignog uticaja koji mogu narušiti suverenitet i demokratske procese, piše u analizi DFC.
Diplomatski odnosi su intenzivirani, uz učestale kontakte najviših zvaničnika, uključujući i kinesku osudu posjete makedonskih poslanika Tajvanu.
"Kineski razvojni projekti se predstavljaju kao bezuslovni, ali sadrže skrivene klauzule koje mogu ograničiti suverenitet zemlje poput mogućnosti da Kina traži hitnu otplatu kredita ako njeni interesi budu ugroženi", navodi se u analizi.
Kina potražuje 479 miliona dolara, što je 8,7 odsto ukupnog spoljnog duga Sjeverne Makedonije.
Trgovinska razmjena u 2024. iznosila je oko 490 miliona dolara, ali uz veliki deficit na strani Sjeverne Makedonije, što povećava ekonomsku zavisnost.
Institut Konfučije u Skoplju je ključan za kulturni i obrazovni uticaj. Broj polaznika je od 2013. porastao sa 60 na 562, a kursevi odražavaju stavove kineske vlasti.
Polovina od 90 prevedenih kineskih knjiga su izdanja za djecu što, kako navode, pokazuje usmjerenost na mlađe generacije.
Osim toga, Sjeverna Makedonija je realizovala više zajedničkih naučnih projekata sa Kinom nego sa bilo kojom drugom zemljom.
Kina i Kosovo
Formalni diplomatski odnosi između Kosova i Kine ne postoje ali, navode u DFC-u, kineski uticaj nije potpuno odsutan – ali je snažno ograničen.
Kina ne priznaje nezavisnost Kosova proglašenu 2008. godine, zbog čega bilateralna saradnja ostaje na minimalnom nivou.
Zvanični Peking podržava teritorijalni integritet Srbije, a odnose sa Kosovom definiše kroz prizmu sopstvenih interesa u vezi sa secesionističkim regionima poput Tajvana i Tibeta.
U tom kontekstu, Kina blokira članstvo Kosova u međunarodnim organizacijama, uključujući UNESCO i Interpol.
Kina formalno nema ambasadu u Prištini, ali djeluje kroz Kancelariju za vezu pod okriljem svoje ambasade u Beogradu.
Uprkos političkoj distanci, trgovinska razmjena između dvije države raste.
Uvoz iz Kine je 2023. bio 650 miliona eura, dok je izvoz sa Kosova iznosio samo 442.000 eura.
Dominira uvoz tehnološke opreme, uključujući i nadzorne sisteme kineskih kompanija Dahua i Hikvision, koje su pod sankcijama zapadnih zemalja zbog bezbjednosnih rizika.
S druge strane, kineskih investicija gotovo da nema.
Kina se u medijima najčešće prikazuje neutralno ili negativno, uz izraženu podršku zapadnim partnerima poput EU i SAD.
Prema istraživanju DFC-a, 69 odsto odsto građana Kosova ne vjeruje da bi jaki odnosi s Kinom unaprijedili interese njihove zemlje, što potvrđuje duboko ukorijenjen prozapadni stav u kosovskom društvu.